ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΙΑ
ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΗΛΙΚΟΥΣ 2018-2019
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η διάλεξη του μήνα Νοεμβρίου ήταν η πρώτη του φετινού μας κύκλου ομιλιών, κατά τον οποίο όπως σας έλεγα πριν από μερικές εβδομάδες, επιθυμώ να κάνω μία παρουσίαση και διάφορα σχόλια για την Βυζαντινή Θεία Λειτουργία.
Αν ενθυμείστε, τον Νοέμβριο σας παρουσίασα τα διάφορα μέρη της Θείας Λειτουργίας, τα οποία είναι: πρώτο η Προσκομιδή, δεύτερο η Λειτουργία των κατηχούμενων και τρίτο η Λειτουργία των πιστών. Αυτά τα τρία μέρη είναι ενωμένα μεταξύ τους, αλλά και διαφορετικά από πολλές απόψεις. Ανέφερα επίσης μερικές όψεις «λιτανειών» της Θείας Λειτουργίας: την είσοδο με το Ευαγγέλιο και την είσοδο με τα Τίμια Δώρα. Σας είπα ότι προτιμώ τις ονομασίες, όχι της «μικρής ή μεγάλης εισόδου», αλλά της «εισόδου με το Ευαγγέλιο» και «της εισόδου με τα Τίμια Δώρα». Μία όψη «λιτανείας» είναι και η προσέλευση των πιστών προς τον ιερέα, ο οποίος από την ωραία πύλη βγαίνει για να τους μεταδώσει το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Θυμηθείτε επίσης την αναφορά που έκανα στους αρχιτεκτονικούς χώρους της ιεροτελεστίας και στη συμβολολογία τους: το ιερό βήμα με την αγία τράπεζα (σύμβολο του ουρανού), ο κυρίως ναός με τον λαό (σύμβολο της γης), έπειτα τον κεντρικό διάδρομο, από όπου προσέρχονται οι πιστοί στη θεία κοινωνία, όπως είπα πριν από λίγο και τελικά το εικονοστάσιο.
Σήμερα επιθυμώ να σας παρουσιάσω με περισσότερες λεπτομέρειες την Προσκομιδή. Πρόκειται για το αρχικό μέρος της Θείας Λειτουργίας, το οποίο ίσως για πολλούς από σας είναι άγνωστο, ή σχεδόν άγνωστο γιατί ούτε το βλέπετε, ούτε το ακούτε.
Προσκομιδή
Με το όνομα «προσκομιδή» (το οποίο μερικές φορές το λέμε απλά «πρόθεση»), εννοούμε την προετοιμασία του Επισκόπου, του ιερέα και του διακόνου, και επομένως την προετοιμασία των Τίμιων Δώρων του άρτου και του οίνου. Ιστορικά η Προσκομιδή αρχίζει να αναπτύσσεται από τον έκτο και έβδομο αιώνα, και φτάνει στη σημερινή της μορφή κατά των δωδέκατο αιώνα. Είναι ένα μέρος της Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας, για το οποίο δεν έχουμε πολλές μελέτες μέχρι σήμερα. Την ακολουθία αυτή, παρόμοια με τη βυζαντινή ακολουθία, δηλαδή ευχές προετοιμασίας του άρτου, και του οίνου, την βρίσκουμε στη δυτική συριακή παράδοση, στην κοπτική παράδοση και στην αιθιοπική. Δεν την βρίσκουμε στην ανατολική συριακή και στην αρμένικη παράδοση.
Πάντοτε για λόγους πρακτικούς ή για ευκολότερη κατανόηση, μπορούμε να διαιρέσουμε την ακολουθία της προσκομιδής σε τρία μέρη: τις προσευχές μπροστά στο εικονοστάσιο (τις οποίες κάνει ο Επίσκοπος, ο ιερέας και ο διάκονος), την ενδυμασία με τα λειτουργικά άμφια μαζί με τις συνοδευτικές προσευχές, (τις οποίες λέει ο Επίσκοπος, ο ιερέας και ο διάκονος), την προετοιμασία των Τίμιων Δώρων του άρτου και του οίνου (η οποία γίνεται από τον ιερέα και από τον διάκονο, και η οποία συμπληρώνεται από τον Επίσκοπο, όταν αυτός λειτουργεί).
Κάποιος από σας θα μπορούσε να μου πει: «αλλά η ακολουθία της προσκομιδής είναι μία ακολουθία την οποία οι πιστοί δεν βλέπουν και δεν ακούν, ούτε παρακολουθούν». Αυτό εν μέρει είναι αλήθεια, γιατί εσείς οι πιστοί βλέπετε μονάχα τις προσευχές τις οποίες ο Επίσκοπος, ο ιερέας και ο διάκονος κάνουν μπροστά στο εικονοστάσιο τις προσευχές αυτές δεν τις ακούτε, αν και είναι πολύ ωραίες, στη συνέχεια θα σας αναφέρω κάτι γι αυτές.
Εσείς βλέπεται να ενδύεται ο Επίσκοπος, γιατί αυτό γίνεται μπροστά στην αγία τράπεζα, και βλέπετε ίσως ότι προσεύχεται ενώ ενδύεται τα άμφια, αλλά δεν ακούτε τις προσευχές τις οποίες λέει. Την προετοιμασία όμως των Τίμιων Δώρων του άρτου και του οίνου ούτε την βλέπετε ούτε την ακούτε. Αλλά το γεγονός αυτό δεν απαλλάσσει εμάς, τον Επίσκοπο και τους ιερείς, από το καθήκον μας να σας εξηγούμε το νόημά τους, την συμβολολογία τους, τα οποία, όπως θα δείτε είναι πραγματικά πλούσια.
Προσευχές μπροστά στο εικονοστάσιο. Οι προσευχές αυτές αποτελούν τις πρωταρχικές προσευχές της ακολουθίας της προσκομιδής. Και είναι οι πρώτες προσευχές τις οποίες βρίσκουμε στην αρχή όλων των ωρών της βυζαντινής θείας λατρείας: Πρωταρχική ευλογία, «Βασιλεῦ οὐράνιε, Παράκλητε…» Τρισάγιον … και ακολουθούν προσευχές, οι οποίες, μπορούμε να πούμε, από τη μία πλευρά έχουν χαρακτήρα μετανοίας, εξομολογήσεως των αμαρτιών μας και της αναξιότητάς μας: «Ἐλέησον ἡμᾶς, Κύριε, ἐλέησον ἡμᾶς· πάσης γὰρ ἀπολογίας ἀποροῦντες, ταύτην σοι τὴν ἱκεσίαν, ὡς Δεσπότῃ, οἱ ἁμαρτωλοὶ προσφέρομεν, ἐλέησον ἡμᾶς. Και από την άλλη πλευρά ζητούμε από τον Κύριο να μας αξιώσει Εκείνος να τελέσουμε τα Ιερά Μυστήρια «Κύριε, ἐλέησον ἡμᾶς· ἐπὶ σοὶ γὰρ πεποίθαμεν, μὴ ὀργισθῇς ἡμῖν σφόδρα, μηδὲ μνησθῇς τῶν ἀνομιῶν ἡμῶν, ἀλλ’ ἐπίβλεψον καὶ νῦν, ὦς εὔσπλαγχνος, καὶ λύτρωσαι ἡμᾶς ἐκ τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν· σὺ γὰρ εἶ Θεὸς ἡμῶν, καὶ ἡμεῖς λαός σου, πάντες ἔργα χειρῶν σου, καὶ τὸ ὄνομά σου ἐπικεκλήμεθα». Επακολουθούν δύο προσευχές, οι οποίες γίνονται μπροστά στις δύο εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου. Αναφέρω μονάχα την προσευχή μπροστά στην εικόνα του Χριστού: «Τὴν ἄχραντον Εἰκόνα σου προσκυνοῦμεν Ἀγαθέ, αἰτούμενοι συγχώρησιν τῶν πταισμάτων ἡμῶν, Χριστὲ ὁ Θεός· βουλήσει γὰρ ηὐδόκησας σαρκὶ ἀνελθεῖν ἐν τῷ Σταυρῷ, ἵνα ῥύσῃ οὓς ἔπλασας ἐκ τῆς δουλείας τοῦ ἐχθροῦ· ὅθεν εὐχαρίστως βοῶμέν σοι· Χαρᾶς ἐπλήρωσας τὰ πάντα, ὁ Σωτὴρ ἡμῶν, παραγενόμενος εἰς τὸ σῶσαι τὸν Κόσμον». Αυτή η προσευχή είναι το τροπάριο που ψέλνουμε κατά την πρώτη Κυριακή της Τεσσαρακοστής, την οποία ονομάζουμε Κυριακή της Ορθοδοξίας. Κατά την Κυριακή αυτή γιορτάζουμε τη νίκη της Εκκλησίας κατά των εικονοκλαστών, και επομένως τιμώντας τις σεπτές εικόνες ομολογούμε την πίστη μας στην αληθινή ενσάρκωση του αιώνιου Λόγου του Θεού. Η κρίση της εικονοκλασίας κατά τον έβδομο και τον όγδοο αιώνα είναι μία αληθινή χριστολογική κρίση. Δεν επρόκειτο για μία συζήτηση, αν οφείλουμε να τιμούμε ή όχι τις σεπτές εικόνες, αλλά για μία κρίση επαναλαμβάνω, η οποία έβαλε σε αμφιβολία την αληθινή ενσάρκωση του Λόγου του Θεού. Αυτό είναι το τροπάριο το οποίο έγινε προσευχή μπροστά στην εικόνα του Χριστού, προσευχή του Επισκόπου και του ιερέα, μας οδηγεί σ΄ αυτό που είναι το επίκεντρο της πίστεώς μας, και το οποίο στηρίζει, (επιτρέψτε μου να χρησιμοποιήσω την εικόνα), αυτό που αρχίζουμε να τελούμε τα Ιερά Μυστήρια, τον άρτο και τον οίνο, τα οποία θα γίνουν Σώμα και Αίμα του Κυρίου. Η χριστιανική μας πίστη περνά πάντοτε και τη ζούμε πάντοτε ως μυστήριο της ενσαρκώσεως.
Συχνά επιμένω ίσως επαναλαμβάνω το ίδιο πράγμα, αλλά το κάνω εσκεμμένα, επιμένω σ΄ αυτό που είναι το επίκεντρο της ομολογίας της πίστεώς μας, δηλαδή η Ενσάρκωση του αιώνιου Λόγου του Θεού. Εάν η Ενσάρκωση αυτή δεν ήταν το επίκεντρο της πίστεώς μας τότε θα γκρεμιζόταν η πίστη μας, θα γκρεμιζόταν η ζωή της προσευχής μας, η ιερουργία των ιερών μυστηρίων, η ίδια η ζωή της Εκκλησίας.
Η τελευταία από τις προσευχές μπροστά στις εικόνες θέλει να υπογραμμίσει, μπορούμε να πούμε, το αίτημά μας «Κύριε, αξίωσέ μας να…» «Κύριε ἐξαπόστειλον τήν χείρα σου ἐξ ὕψους κατοικητηρίου (Ψαλμός 143, 7) καί ἐνίσχυσόν με εἰς τήν προκειμένην διακονίαν σου· ἴνα ἀκατακρίτως παραστάς τῷ φοβερῷ σου βήματι, τήν ἀναίμακτον ἱερουργίαν ἐπιτελέσω».
Όταν γίνουν αυτές οι προσευχές, μαζί με άλλες, τις οποίες δεν σχολιάζω τώρα, ο Επίσκοπος μπαίνει στο ιερό βήμα από την ωραία πύλη και οι ιερείς και οι διάκονοι από τις διπλανές πόρτες, και αφού ασπασθούν την αγία τράπεζα αρχίζουν να ενδύονται τα ιερά άμφια.
Ενδυμασία με τα λειτουργικά άμφια.
Για ποιο λόγο ο Επίσκοπος ο ιερέας, ο διάκονος, και οι άλλοι που έχουν κάποια λειτουργία μέσα στο ιερό βήμα ενδύονται με λειτουργικά άμφια; Ειλικρινά, δεν θα κάνω τώρα την ιστορία των λειτουργικών αμφίων στις διάφορες Εκκλησίες, ούτε θα παρουσιάσω την εξέλιξη των ιερών αμφίων στην ίδια βυζαντινή λειτουργική παράδοση. Ένα πράγμα θέλω οπωσδήποτε να υπογραμμίσω, και αυτό ισχύει για όλες τις χριστιανικές λειτουργικές παραδόσεις: ο Επίσκοπος (και ο ιερέας και ο διάκονος), ενδύονται για να υπογραμμίσουν ότι ενδύονται τον Χριστό. Ενδεδυμένοι με τα ιερά λειτουργικά άμφια ο Επίσκοπος, ο ιερέας και ο διάκονος εξαφανίζονται προσωπικά, για να δείξουν στον εαυτός τους κάποιον άλλον δηλαδή τον ίδιο τον Χριστό. Κατά τη γνώμη μου, το καλύτερο σχόλιο που έγινε ποτέ, για «την ενδυμασία των λειτουργικών αμφίων», το έκανε ο Πάπας Βενέδικτος ο 16οςσε μία ομιλία του, κατά τη Μεγάλη Πέμπτη, του δύο χιλιάδες επτά. Ο Πάπας με το πολύ κατηχητικό και καθαρό ύφος του, είπε στην ομιλία του: «Κατά τα ιερά μυστήρια ο ιερέας δεν αντιπροσωπεύει τον εαυτό του, και δεν μιλά εκφράζοντας τον εαυτό του, αλλά μιλά για κάποιον Άλλο, μιλά για τον Χριστό…» Και ο Βενέδικτος ο 16οςσυνεχίζει: «Το γεγονός ότι βρισκόμαστε στο ιερό βήμα, ντυμένοι με τα λειτουργικά άμφια, πρέπει να παρουσιάζει καθαρά στους πιστούς και στον εαυτό μας ότι βρισκόμαστε εκεί παρουσιάζοντας κάποιον Άλλον δηλαδή τον ίδιο τον Χριστό. Τα ιερατικά άμφια, όπως εξελίχθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, αποτελούν μία βαθιά συμβολική έκφραση αυτού που σημαίνει η ιεροσύνη». Επομένως όπως συμβαίνει στο βάπτισμα, οι ιερουργοί ενδύονται τον Χριστό, κάνουν παρόντα τον Χριστό στην ιερουργία της Θείας Λειτουργίας. Αφήνοντας κατά μέρος την ιστορική εξέλιξη των διαφόρων λειτουργικών αμφίων, και την εξέλιξη των μορφών και των τύπων αυτών των λειτουργικών αμφίων η χριστολογική συμβολολογία τους μου φαίνεται πολύ καθαρή.
Για το καθένα από τα λειτουργικά άμφια υπάρχει μία προσευχή, η οποία συνοδεύει την ένδυση του. Σας δίνω μερικά παραδείγματα για να σας βοηθήσω να καταλάβετε τι εννοώ. Ασφαλώς για τα λειτουργικά άμφια υπάρχει μία συμβολική διάσταση, την οποία θα σας παρουσιάσω παρακάτω, αλλά υπάρχει και μία «πραγματική» διάσταση. Τι θέλω να πω; Όταν ζωνόμαστε με τη ζώνη, το κάνουμε για να σταθεροποιήσουμε το στιχάριο και να διευκολύνουμε τις κινήσεις μας. Όταν βάζουμε τα επιμανίκια το κάνουμε για να σταθεροποιήσουμε τα μανίκια του στιχαρίου, ώστε να μην πέφτουν πάνω στο δισκάριο ή πάνω στο άγιο ποτήριο. Επομένως επιμένω για τη διπλή αυτή όψη: την πρακτική και τη συμβολική. Υπάρχουν και οι δύο όψεις χωρίς να καταργούν ή μία την άλλη. Η πλειονότητα των προσευχών που συνοδεύουν την ένδυση των αμφίων είναι παρμένη από τα κείμενα των ψαλμών. Δεν αναφέρω όλα τα λειτουργικά άμφια δίνω μονάχα μερικά παραδείγματα.
Όταν ενδύεται το στιχάριο, ο ιερέας απαγγέλει αυτήν την προσευχή: «Αγαλλιάσεται η ψυχή μου επί τω Κύριω, ενέδυσε γαρ με ιμάτιον σωτηρίου και χιτώνα ευφροσύνης περιέλαβε με˙ ως νυμφίω περιέθηκέ μοι μίτραν και ως νύμφην κατεκόσμησέ με κόσμω, πάντοτε νύν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων». Η προσευχή αυτή είναι παρμένη από τον προφήτη Ησαΐα (61, 10) και υπογραμμίζει από τη μία πλευρά την όψη που ανέφερα παραπάνω, δηλαδή την ένδυση του Χριστού, κατά κάποιο τρόπο «την εξαφάνιση για την εμφάνιση». Υπογραμμίζει επίσης τη συζυγική διάσταση αυτής της ενδύσεως του Χριστού, αυτής της καθομοιώσεως με τον Χριστό.
Όταν ενδύεται το επιτραχήλιο, ο ιερέας απαγγέλει αυτή την προσευχή: «Ευλογητός ο Θεός, ο εκχέων την χάριν αυτού επί τους ιερείς αυτού, ως μύρον επί κεφαλής, το καταβαίνον επί πώγωνα, τον πώγωνα του Ααρών, το καταβαίνον επί την ώαν του ενδύματος αυτού· πάντοτε νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων”. Η προσευχή είναι παρμένη από τον ψαλμό 132. Συμβολίζει το ιερατικό χάρισμα από τον Κύριο πάνω στον ιερέα. Η χριστιανική ιεροσύνη στον Επίσκοπο, στον ιερέα και στον διάκονο θεωρείται ως ένα χρίσμα από τον Κύριο και με τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος.
Όταν ενδύεται τα επιμανίνια, ο ιερέας απαγγέλλει τις δύο επόμενες προσευχές: «ἡ δεξιά σου, Κύριε, δεδόξασται ἐν ἰσχύϊ· ἡ δεξιά σου χείρ, Κύριε, ἔθραυσεν ἐχθρούς. καὶ τῷ πλήθει τῆς δόξης σου συνέτριψας τοὺς ὑπεναντίους…Αἱ χεῖρές σου ἐποίησάν με καὶ ἔπλασάν με, συνέτισόν με, καὶ μαθήσομαι τὰς ἐντολάς σου. Ἐλέησόν με, Κύριε.» Είναι δύο κείμενα παρμένα από τον εκατοστό δέκατο όγδοο ψαλμό, τα οποία υπογραμμίζουν με ποιον τρόπο ο Κύριος έπλασε τον άνθρωπο και τον καθοδηγεί στη δραστηριότητά του.
Δεν επεκτείνομαι στα άλλα λειτουργικά άμφια τα οποία και αυτά έχουν τη συμβολική και έντονη χριστολογική τους διάσταση: ο ιερέας ενδύεται τον Χριστό, ενδύεται για να εξαφανίσει τον εαυτό του και να παρουσιάσει έναν Άλλον, τον Κύριο.
Προετοιμασία των Τίμιων Δώρων του άρτου και του οίνου
Σταματώ λίγο στις λεπτομέρειες της προετοιμασίας των Τίμιων Δώρων, του άρτου και του οίνου. Επαναλαμβάνω: παρόλο ότι είναι ένα μέρος της Θείας Λειτουργίας το οποίο οι πιστοί δεν το βλέπουν και δεν το ακούν, το μέρος αυτό έχει μία διάσταση συμβολική πολύ δυνατή και πολύ ωραία. Η προετοιμασία των Τίμιων Δώρων γίνεται σε ένα μικρό βήμα, τοποθετημένο στα δεξιά του ιερού βήματος, και σχεδόν πάντοτε έχει από πάνω του: ή την εικόνα του Χριστού στα πόδια του σταυρού και του τάφου, που θυμίζουν τη μεγάλη ταπείνωση του Σωτήρα μας, ο οποίος έγινε μικρός για χάρη μας, όπως γράφει ο Απόστολος Παύλος στην προς Φιλιππισίους επιστολή του (και αυτή την εικόνα έχουμε στο ιερό βήμα, στην πρόθεση, του καθεδρικού μας ναού, (όπως μπορείτε να δείτε μετά το τέλος της ομιλίας μου), ή την εικόνα των Χριστουγέννων, της γεννήσεως του αιώνιου Λόγου του Θεού, η οποία και αυτή υπογραμμίζει την ταπείνωση του Σωτήρα μας, που έγινε άνθρωπος για τη σωτηρία μας. Επιπλέον θυμηθείτε πως η βυζαντινή εικονογραφία συνδέει πάντοτε τα Χριστούγεννα με το Πάσχα, το θείο βρέφος, τυλιγμένο στα σπάργανα, στη φάτνη του σπηλαίου, με τον Χριστό νεκρό, τυλιγμένο στην σινδόνα μέσα στον τάφο. Στον δικό μας καθεδρικό ναό η εικόνα των Χριστουγέννων βρίσκεται στην αψίδα της προθέσεως, αλλά ψηλά στα αριστερά βρίσκεται επίσης στο δεξιό κλίτος του ναού, ψηλά στα δεξιά.
Η προετοιμασία του άρτου και του οίνου, μια προετοιμασία με έναν καθορισμένο τρόπο, όπως θα σας εξηγήσω αμέσως, συνδέεται συμβολικά με την κατά σάρκα γέννηση του Χριστού και με τον ενταφιασμό του, δηλαδή με την ενσάρκωση του και την ταπείνωσή του με το γεγονός ότι έγινε μικρός για χάρη μας. Πραγματικά, σε μερικές εκδόσεις, του ιερατικού προβλέπεται ότι ο ιερέας στην αρχή της προετοιμασίας απαγγέλλει την προσευχή: «Ετοιμάσου Βηθλεέμἤνοικται πᾶσιν ἡ Ἐδέμ, Εὐτρεπίζου Ἐφραθᾶ, ὅτι τὸ ξύλον τῆς ζωῆς, ἐν τῷ Σπηλαίῳ ἐξήνθησεν ἐκ τῆς Παρθένου…..»
Η προετοιμασία των Τίμιων Δώρων αρχίζει με αυτήν την προσευχή: «Ἐξηγόρασας ἡμᾶς ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου τῷ τιμίῳ σου αἵματι· τῷ σταυρῷ προσηλωθείς καί τῇ λόγχῃ κεντηθείς τήν ἀθανασίαν ἐπήγασας ἀνθρώποις· Σωτήρ ἡμῶν, δόξα σοι».Ό άρτος η προσφορά κόβεται με μία λόγχη και η προσευχή αυτή μας περιγράφει το περιβάλλον του τιμίου πάθους του Χριστού.
Ο ιερέας παίρνει την προσφορά και την κόβει με τη λόγχη, (ή με ένα μαχαίρι, αλλά χρησιμοποιεί τη λέξη «λόγχη», γιατί η λέξη αυτή συνδέεται συμβολικά με το τίμιο πάθος του Χριστού). Κόβοντας την προσφορά σε μορφή ενός κύβου, απαγγέλλει αυτές τις προσευχές: «Εις ανάμνησιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού… ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχθη καὶ ὡς ἀμνὸς ἐναντίον τοῦ κείροντος αὐτὸν ἄφωνος, οὕτως οὐκ ἀνοίγει τὸ στόμα. ἐν τῇ ταπεινώσει ἡ κρίσις αὐτοῦ ἤρθη· τὴν δὲ γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεται; ὅτι αἴρεται ἀπὸ τῆς γῆς ἡ ζωὴ αὐτοῦ…» Όλες αυτές οι προσευχές είναι παρμένες από τον προφήτη Ησαΐα, και ανήκουν στην προφητεία την οποία διαβάζουμε κατά τις Μεγάλες Ώρες της Μεγάλης Παρασκευής. Επομένως, τόσο το κείμενο του Προφήτη Ησαΐα όσο και η ίδια η προετοιμασία των Τίμιων Δώρων μας υποδείχνουν συμβολικά μία σύνδεση με το τίμιο πάθος του Κυρίου μας.
Έπειτα χύνουμε οίνο και νερό στο άγιο ποτήριο, το οποίο έχει, πάντοτε μέσα στη συμβολική του διάσταση, μία σύνδεση με την λόγχη η οποία κέντησε την πλευρά του Κυρίου μας, επάνω στο σταυρό, και από την πλευρά βγήκε αίμα και νερό . Πραγματικά οι προσευχές τις οποίες λέει ο ιερέας συνδέονται τόσο με την κέντηση του άρτου με τη λόγχη, όσο και με τον οίνο και το νερό που χύνονται μέσα στο αγιοπότηρο … «Είς των στρατιωτών λόγχη την πλευράν αυτού ένυξε… και ευθέως εξήλθεν αίμα και ύδωρ…. Ευλογημένη η ένωσις των αγίων σου…» Αυτή η προσευχή η οποία μιλά για την «ένωση των αγίων…» , είναι μία αναφορά στις δύο φύσεις του Χριστού, την θεϊκή και την ανθρώπινη.
Αφού κοπεί ο άρτος (τον οποίο από τη στιγμή αυτή θα τον ονομάζουμε «αμνόν»), και αφού προετοιμαστεί το αγιοπότηρο με τον οίνο και το νερό, συνεχίζεται η διαρρύθμιση του αμνού και των αναμνηστικών μερίδων μέσα στο δισκάριο. Εδώ σταματώ για να υπογραμμίσω την χριστολογική συμβολολογία αυτής της στιγμής, παρόλο ότι εσείς οι πιστοί δεν την είδατε ποτέ, και για να σας δώσω να καταλάβετε τι κάνει ο ιερέας όταν εκ μέρους σας, εκ μέρους των πιστών κάνει «την ανάμνηση κάποιου… στη θεία λειτουργία».
Ο αμνός, σε μορφή μικρού κύβου, τοποθετείται στο επίκεντρο του δίσκου. Αμέσως, «στα δεξιά του αμνού» τοποθετείται η ανάμνηση (μία μικρή μερίδα άρτου) για την Μητέρα του Θεού. Γι’ αυτήν την ανάμνηση ο ιερέας λέει: «Είς τιμήν και μνήμην της υπερευλογημένης, ενδόξου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου, και αειπάρθενου Μαρίας, ής ταίς πρεσβείαις πρόσδεξαι Κύριε την θυσίαν ταύτην εις το υπερουράνιον σου θυσιαστήριον…. Παρέστη η βασίλισσα εκ δεξιών σου, εν ιματισμώ διαχρύσω περιβεβλημένη….»
Πρόκειται για ένα εδάφιο του σαρακοστού τετάρτου ψαλμού, στο οποίο ήδη οι Πατέρες της Εκκλησίας και όλη η ανατολική παράδοση απέδωσαν χριστολογικό νόημα (και στους εικονογραφικούς κύκλους, των μεγάλων μωσαϊκών θα δείτε πάντοτε την Μαρία στα δεξιά του Χριστού).
Στα αριστερά του αμνού ακολουθούν οι αναμνήσεις των Αγίων, σε τρεις στήλες, τριών επιπέδων. Η τάξη των αναμνήσεων είναι οι εξής: οι άγγελοι, οι προφήτες και οι απόστολοι, έπειτα οι Πατέρες (Επίσκοποι), οι μάρτυρες και οι μοναχοί έπειτα οι Ανάργυροι, ο άγιος της ημέρας και ο άγιος του ναού, τελικά ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος (ή ο Άγιος Βασίλειος, εάν η αναφορά την οποία ψάλουμε είναι η αναφορά του Αγίου Βασιλείου).
Τελικά, κάτω από τον αμνό τοποθετούνται οι αναμνήσεις πρώτα των ζώντων και έπειτα των κεκοιμημένων. Στις αναμνήσεις των ζώντων ο ιερέας οφείλει να κάνει πάντοτε ανάμνηση του τοπικού Επισκόπου και του Επισκόπου ο οποίος τον χειροτόνησε. Αν αυτός ο τελευταίος έχει πεθάνει η ανάμνηση του γίνεται με τους κεκοιμημένους.
Επομένως, ανακεφαλαιώνοντας αυτήν την εικόνα, την οποία μας παρουσιάζει ο δίσκος έχουμε: στη μέση τον αμνό, στα δεξιά την Θεοτόκο, στα αριστερά τους αγίους έπειτα από κάτω τους ζώντες και τους κεκοιμημένους. Προσπαθήστε να φανταστείτε αυτήν την εικόνα και αναρωτηθείτε, ας αναρωτηθούμε όλοι μας, ποια είναι αυτή η εικόνα, τι μας θυμίζει; Που μας οδηγεί; Σας προτείνω δύο εικόνες.
Πρώτα πρώτα την εικόνα του Γολγοθά, του τόπου όπου σταυρώθηκε ο Χριστός: ο Αμνός στη μέση, η Αειπάρθενος Μαρία στα δεξιά, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης και ο εκατόνταρχος στα αριστερά. Κοιτάξτε όλες τις εικόνες της σταυρώσεως του Κυρίου. Την ίδια εικόνα σε μικρογραφία μπορείτε να δείτε και μέσα στον ιερό δίσκο.
Δεύτερο: στον ίδιο αυτό δίσκο μπορούμε να δούμε την ίδια την Εκκλησία: στη μέση ο Χριστός, και γύρω από αυτόν η Παναγία, οι Άγιοι, οι ζώντες και οι κεκοιμημένοι. Όλη η Εκκλησία συμβολικά και μυστηριακά είναι παρούσα, στη διάθεση αυτή (επαναλαμβάνω διάθεση συμβολική) την οποία κάνει ο ιερέας.
Ακολουθούν οι προσευχές για το συμπλήρωμα της προθέσεως, την επίθεση των καλυμμάτων και το θυμίαμα. Ο δίσκος καλύπτεται με ένα μεταλλικό αστερίσκο έτσι ώστε τα καλύμματα να μην αγγίζουν και να μην μεταθέτουν τον άρτο ο αστερίσκος, ο οποίος έχει επίσης τη δική του συμβολολογία, συνδεόμενη με την γέννηση του Χριστού, συνοδεύεται με την ευαγγελική φράση: «ἐλθὼν ο αστήρ ἔστη ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον· κείμενον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ…» Είναι ένα κείμενο από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, το οποίο μιλά για το άστρο που οδήγησε τους μάγους εκεί όπου γεννήθηκε ο Χριστός.
Για να τελειώσω θέλω να προσθέσω ακόμα δύο πράγματα. Πρώτο είναι αυτό: όταν εσείς, οι πιστοί, ζητάτε από τον ιερέα να μνημονεύσει κάποιον μεταξύ των ζώντων ή μεταξύ των κεκοιμημένων, να ξέρετε πως ο ιερέας τελεί την ανάμνηση, δηλαδή βάζοντας μία μερίδα άρτου μεταξύ των ζώντων ή μεταξύ των κεκοιμημένων, ονομάζοντας το πρόσωπο για το οποίο πρόκειται.
Δεύτερο: όταν ο επίσκοπος τελεί την Θεία Λειτουργία, αυτός ο ίδιος λέει τις τελικές προσευχές της προετοιμασίας, και αυτός προσθέτει ως ανάμνηση: ποιόν; Στην περίπτωσή μας προσθέτει το όνομα του Επισκόπου Ρώμης, του Πάπα , στις ορθόδοξες πατριαρχικές Εκκλησίες ο Επίσκοπος κάνει ανάμνηση του Πατριαρχείου. Δηλαδή κατά τη στιγμή αυτή ο Επίσκοπος με τη συμβολική, χριστολογική και εκκλησιολογική αυτή ανάμνηση, δηλώνει την εκκλησιολογική του κοινωνία.
Κατά τη σημερινή μας αυτή συνάντηση θέλησα να σας παρουσιάσω αυτό το μέρος της βυζαντινής Θείας Λειτουργίας. Επαναλαμβάνω ότι το μέρος αυτό οι πιστοί δεν το βλέπουν, ούτε το ακούν, αλλά έχει μία διάσταση χριστολογική και εκκλησιολογική, την οποία πρέπει να την γνωρίζετε, έστω και λίγο:
Τις πρωταρχικές προσευχές προετοιμασίας του επισκόπου, του ιερέα, και του διακόνου, τις προσευχές που λέγονται από τους ιερουργούς, όταν αυτοί ενδύονται τα ιερά άμφια, με όλη τη συμβολολογία τους, δηλαδή συνειδητοποιώντας ότι «ενδύονται τον Χριστό». Έπειτα την συγκεκριμένη, πρακτική αλλά και συμβολική προετοιμασία του άρτου και του οίνου: τον Αμνό ο οποίος θυσιάζεται και προσφέρεται, την Εκκλησία για την οποία προσφέρεται ο Αμνός του Θεού.
ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018
Στην αρχή αυτής της συναντήσεως μας σας έλεγα για την εικονογραφική σύνδεση της Προθέσεως με τα Χριστούγεννα. Αρχικά είχα σκεφθεί να αφιερώσω αυτή την συνάντησή μας σε μία ομιλία για τα Χριστούγεννα, αλλά αυτό θα το κάνω στην ποιμαντορική μου επιστολή για τα Χριστούγεννα. Αυτή τη στιγμή ως συμπέρασμα της συναντήσεως μας, θέλω απλά να σας υπενθυμίσω όλες τις ωραίες και με βαθύ νόημα εικόνες, τις οποίες μας δίνει η Βυζαντινή Θεία Λειτουργία κατά τις ημέρες αυτές: τόσο τις εικόνες των Χριστουγέννων, όσο και τις εικόνες της Τεσσαρακοστής, που προηγείται των Χριστουγέννων.
Θυμηθείτε τα ωραιότατα τροπάρια και κοντάκια. Είναι κείμενα τα οποία μας μιλούν για το κεντρικό μυστήριο της χριστιανικής μας πίστης: την ενσάρκωση του αιώνιου Λόγου του Θεού από το Άγιο Πνεύμα και την Αειπάρθενο Μαρία. Είναι κείμενα τα οποία μας μιλούν για την πίστη των Πατέρων της Εκκλησίας, αλλά και για την αμφιβολία αυτών των πατέρων (ο μνήστορας Ιωσήφ, ο καθένας από μας, όλη η ανθρωπότητα, βρίσκονται τόσες και τόσες φορές στην αμφιβολία, μπροστά στο μεγαλείο αυτού του μυστηρίου).
Ας ζητήσουμε από τον Κύριο μας να δίνει σε όλους μας, στον Επίσκοπο, στους ιερείς, στις μοναχές αδελφές, σε όλους τους πιστούς, τη χάρη να αισθανόμαστε μέλη της Εκκλησίας του, δίπλα στον Αμνό του Θεού, μαζί με την Αειπάρθενο Μαρία, μεσίτριά μας, και με όλους τους Αγίους.
+ Ο ΚΑΡΚΑΒΙΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ
Αποστολικός Έξαρχος